مێژوو 2023-2024 خولی یەکەم

(ئەحمەد بەگی فەتاح بەگ) لە حکومەتەکەی شێخ مەحمودی حەفید ،بووبە؛

بەریتانیا دان دەنێت بە سەربەخۆیی عێراق ئەگەر بووە ئەندام لە کۆمەڵەی نەتەوەکان،لەکاتی بە ئەندام بونیشی پەیمانەکە
جێ بە جێ دەکرێت و بەردەوام دەبێت)  دەقی ڕێکەوتنی نێوان بەریتانیاو عێراق بوو لە:

ئیتحادییە تورکەکان هێزێکیان ڕەوانەی سەر( شێخ سەلیم) کردو لە ڕێگای نێوان(وان – بەدلیس) دەستگیریان کرد لە ساڵی:

ڕاپەڕینی ساڵی (١٨٩٩ز)‏ لە سوریا وەك ناڕەزایەتیە بەرامبەر کار بەدەستانی عوسمانی سەری هەڵدا کاتێك دەیانویست چەند سەربازگەیە دابمەزرێنن لە ناوچەی:

‏ شێخ عەبدولقادری نەهری یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی:

شۆڕشی دەرسیم بە سەرکردایەتی (سەید ڕەزا ) لە ساڵی ……… هەلگیرسا:

پورتوگالییەکان لە دوای داگیرکردنی سەبتە لە ساڵی (١٤١٥ز)،لە‏ کەنارەکانی باکووری مەغرییی عەرەبی توانیان ئەم شارانەش داگیربکەن:

‏ لە کاتی داگیرکردنی ئەستەنبوڵ ڕێکخراوی…… لە لایەن هاوپەیمانەکانەوە دامەزرا:

یەکەم پێکدادانی چەکدارانەی نێوان عوسمانییەکان و هێزەکانی بەدرخان پاشا لە نزیك ………… ڕوویدا،لە ئە نجامدا سوپای عوسمانی تێکشکا:

بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی دەسەڵاتی عوسمانی لەچەسپاندنی مەرکەزیەت،لە میرنشینە کوردییەکاندا دەستی پێکرد؛

لە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی شۆڕشی( ئییراهیم خانی دەلۆ) ڕەفتاری خراپی …….،کە حاکمی سیاسی ئینگلیز بوو پەرامبەردانیشتوانی کفری:

خۆرئاوای عەرەبی یەکێتی سیاسی و بوژانەوەی ئابووری بەخۆیەوە بینی لەسەردەمی دەسەڵاتی :

لە (٨/٢/١٩٦٣ز)‏ بە هاوکاری بەعسیەکان لە حکومەتی عبدالکریم قاسم هەڵگەڕایەوە:

بەپێی ڕێکەوتنامەوی(سایکس – بیکۆ)(١٩١٦ز)‏ فەڕەنسا ئەو ناوچانەی بەرکەوت:

یەکێک بوو لەو چوار وەزیرە کوردەی حکومەتەکەی (عبدالرزاق نایف):

بەمەبەستی فراوانکردنی دەوڵەتەکەی و لە سەرداوای سوڵتان (مەحمودی دووەم) محەمەد عەلی پاشا بە فەرماندەیی ئیبراهیم پاشای کوڕی ‏دەستیانگرت بەسەر:

‏ لە سەرەتای جەنگی جیهانی یەکەم……. توانیان ناوچەکانی دەوروبەری ( دەریاچەی ئورمیە) داگیربکەن وکاولکاری وتاڵانی تێدا بنێنەوە:

‏ لە میرە بەناوبانگەکانی میرنشینی بادینانە کە لەسەردەمی ئەودا (ئامێدی) زۆرلە خۆشی و ئاسایش و هێمنی دابووە هەمیشە بە ڕاپرسی کاری فەرمانڕەوایی بەجێ هێناوە:

(لامەرکەزی کورد لە هێلی ( چیای حەمرین) دەستنیشان بکرێت ونیوەی داهاتی نەوت بدرێ بە کورد هەر وەک لە……. هاتبوو

خەلکی موکریان لە ستەم و زۆرداری حاکمی سابڵاغ ( لوتف عەلی خان) بێزاربوو بە تایبەتی دوای کوشتارەکەی هۆزی:

دوای مۆرکردنی پەیمانی ئەرزرومی دووەم لە ساڵی(١٨٤٧ز)‏ لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی بە یەکجاری کۆتایی هات بەدەسەڵاتی میرنشینی:

‏ بینای قوتابخانەی (مراد خان) تا ئێستا شوێنەواری ماوەتەوە لە نزیك دەرگای …… ی ئامێدی کە لەلایەن میرانی میرنشینی
……..دورستکراوە:؛

‏ حکومەتی کاتی عێراق دامەزرا لە……..کە پێکهاتبوو لە هەردوو ویلایەتی (بەسرەو بەغدا)؛

گەشەکردنی باری ئابووری ودەرکەوتنی ڕێیازی ئایینی وەك ( نەقشبەندی و قادری) ڕواڵەتی پێشکەوتن وشارستانییەتی میرنشینی بابان بوو لەسەردەەی :

نەتەنینەوەی  ڕاپەرین بۆناوچەکانی (سنە وکرماشان وهەورامان و ئیلام و لوڕستان و بەختیاری) کە بە شێکی فراوان و گەورەی کوردستان بوو  بۆ تێکشکانی شۆڕشەکەی:

لەم دەستەواژانە کامیان ڕاستن:

١-جێبەجێکردنی یاسا لەسەر ئەوانەی جیاوازی دەکەن بەهۆی جیاوازی(ئاین زمان. ڕەگەز) بڕگەیەکی بەیاننامەی (خەتی هەمایۆن) بوو

٢–بڕیاری‏ کردنەوەی باڵوێزخانەی عوسمانی لە پایتەختی وڵاتە ئەوروپییەکان لە هەنگاوەکانی چاکسازی سوڵتان عبدالمجیدی یەکەم بوو

٣-دامەزراندنی‏ وەزارەتەکانی ( ئەوقاف و ناوەوەو دەرەوە) ودامەزراندنی ئە نجومەنی وەزیران لە سەر شێوازی ئەوروپی لە چاکسازییەکانی ‏سوڵتان (مەحمودی دووەم ) بوو.

٤-دابینکرنی‏ مافی یەکسانی لە ناودەوڵەتی عوسمانی بە بێ لەبەر چاوگرتنی جیاوازی بیرو باوەڕی ئاینی و نەتەوەیی لە ئامانجەکانی پەیاننامەی(خەتی شەریفی گوڵخانە) بوو.

٥-لە ساڵی ‎(١٨٧٨(‏ پەرلەمانی عوسمانی لە سەردەمی سوڵتان )عەبدولحەمیدی دووەم) کۆبونەوەکانی خۆی دەست پێکرد.

وەزیری دەرەوەی عێراق وئەندامی ئەو شاندە بوو کە چوونە ئینگلتەرا بۆ مۆرکردنی پەیمانی ( پۆرتسموث):

لە شەوی (٢٣ ی‏ شوباتی١٩٨٨ز)‏ دەستیپێکرد، لە (١٨/٣/١٩٨٨ز)‏ کۆتایی هات:

ماوەی دەسەڵاتی سوڵتان سلێمانی قانوونی بوو:

‏ لۆنگریک(میرنشنی بابان) بە (ئیمپراتۆریەتی) بابان ناودەبات،لەبەر بەرفراوانی ڕووبەری میرنشینەکە، کە لە باکوور سنوورەکەی دەگەیشتە:

(هێلی بروکسل) بە هێڵی سنوری نێوان عێراق و تورکیا دابنرێت و سەرپەرشتیکردنی بەریتانیا بۆماوەی ‎(٢٥)‏ ساڵ بەسەر عێراق دا
جێبەجێ بکرێت ، بریتی بوون لە خاڵەکانی:

نشتیمان پەروەرانی کورد لە ڕاپەڕینی ساڵی(١٩٤٨ز)‏ هێرشیان کردە سەر مەڵبەندی ڕۆشنبیری بەریتانی لە:

هێزەکانی کورد لە پایزی ساڵی (١٩٤٥ز) لە‏ شەڕی ……………….،زەپری کوشندەیان لە سوپای عێراقی دا؛

(ئەسەد خانی ئەفغانی) دوا شکست خواردنی بەرامبەر هێزەکانی ( محەمەد حەسەن خانی قاجار) و پەنا نەدانی لەلایەن عوسمانیەکان بە ناچاری ڕوو دەکاتەوە ئێران خۆی دایە دەست:

‏ژنانی کورد ڕۆڵێکی بەرچاویان بینی بۆداواکردنی مافەکانی کورد لە ڕێگای ئەویاداشتانەی بۆکۆمەڵەی گەلان بەرزکرانەوە‎ ‏وەك یاداشتەکەی:

لە پاش لابردنی حوکمی عورفی،بە جۆرێکی باش و چالاك حیزبی شیوعی عێراقی لە ( تشرینی دووەەی ١٩٥٢ز)‏ سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد کە لە ئەنجامدا:

لە دوای ساڵی (١٦٣٩ز‏ ) ڕێکەوتنی زەهاو، هۆزی کەلهوڕ:

ژمارەکانی (……؟…… )ی ڕۆژنامەی کوردستان لە جنێڤ دەرچوون و ژمارەکانی(…؟……) لە فۆلکستۆن دەرچوون:

لە سەرەتای سەدەی سێزدەهەم عوسمانییەکان ڕوویان کردە …. لە ترسی ڕاوەدوونانی……….

‏لە ساڵی(١٩٣٩ز) دامەزرا وهەوڵی بڵاوکرنەوەی بیری ئازادیخوازی لە نێوکورد وئەرمەن و ئاشوری و تورك دەدا، لە ساڵی‎١٩٤١
‏بەیەکجاری لەسەر شانۆی سیاسی ڕووداوەکاندا بوونی نەما:‎

مێجەر نونێل بە نوێنەرایەتی ئینگلیز هاتە سلێمانی ولە…………………، شێخ مەحموودی وەک حوکەداری کوردستان ڕاگەیاند:

دیاریکردنی سنوری ویلایەتی شارەزوور کە کێشە وهەرایەکی زۆری لەسەربوو لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی وسەفەوی

بە پێی….. بوو:

‏ لە( ١٨٧٨-١٨٨٠ز)‏ مەدحەت پاشا بووبە:

مەڵبەندی سەرەکی عەشیرەتی شکاک و ناوچەیەکی فراوانی دەسەڵاتی (ئیسماعیل ئاغا ) سمکۆی شکاك بووە ؛

داگیرکردنی ویلایەتی موسڵ لە١٨  ‏ ی تشرینی دووەەی ١٩١٨ز‏ لەلایەن بەریتانیا دوای ( ئاگربەستی مۆدرۆس) کێشەی گەورەی دروست کرد لەنێوان‏…. کە بە (کێشەی ویلایەتی موسل) ناسراو

لە کوردستان بە شێوەییەکی ڕەسمی ویاساییی (ڕژێمی زەوی وزار بەخشینی جەنگی) کۆتایی پێ هات

و خاوەن موڵکە نوێیەکان جێیان گرتنەوە لە:

لە ماوەی دووھەفتەی دەستپێکردنی شۆڕشەکەی ( شێخ سەعیدی پیران) توانرا چەندین شاری گەورەی باکووری کوردستان ئازاد بکرێت وەك:

لە ڕووی پەیوەندی ڕامیارییەوە بەشێکی گەورەی هەرێمەکانی ………………ی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەناو لە ژێردەستی سوڵتانی عوسمانی دابوون؛

‏ گۆڕینی ناسنامەی نەتەوایەتی سیاسەتی پاکتاوکردنی کوردە پوو لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا لە ڕێگەی:

شێخ عەبدولسەلام بارزانی ئامادەبوو بچێتە بەریتانیاو سەردانی مەلیك (جۆرج) بکات و لە کێشەی کوردستان بکۆڵنەوە وگفتوگۆ بکات دەربارەی سەربەخۆیی کوردستان،بە پێی باسکردنەکانی نووسەروگەڕیدەی بەریتانی: