مێژوو 2019-2020 خولی یەکەم

بە هۆی چەند هۆکارێکەوە ناچار بوو خۆی دا بەدەست هێزەکانی عوسمانی پاشان نێردرا بۆئەستەمبۆل وساڵی ‎(١٨٣٧‏ ز) لە سیواس ) لە سێدارە درا:

‏ پاش هەوڵی (سێر برسی کوکس) بووە یەکەم سەرۆک وەزیرانی حکومەتێکی کاتی عێراقی کە تەنها هەردوو ویلایەتی بەسرە و بەغدادی لەخۆدەگرت:

‏ دەرکردنی رۆژنامەی (هەڵسەنگاندنی ڕووداوەکان) و(دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکمی دادگەری) و) جلوبەرگی شێوازی ئەوروپی خستە نێو سوپای عوسمانیەوە ) بە کارە گرنگەکانی سوڵتان .۔.۔۔۔..۔۔دادەنرێت؛‏

کاتێک(مەدحەت پاشا ) کرا یە والی سوریا ‎(١٨٨١-١٨٧٨)‏ ز  بایەخێکی گەورەی بە پرۆسەی خۆێێدن وفێرکردندا وە لە کۆمەلێك زانا
کۆمەڵەیەکی پێکهینا بەناوی :

( شێخ سەلیم ) یەکێک بوولە شێخە گەورەکانی ناوچەی( خێزان ) ی سەربە ویلایەتی (بەدلیس) ،بەهۆی خەبات و تێکۆشانی لە پێناو گەلی کورد دا لە لایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمەوە دوورخرایەوە بۆ شاری:

ئەو مێژوونووسە میرنشینی بابانی بە ئیمپڕاتۆریەتی بابان ناودەبرد:

دابینکردنی سەلامەتی حاجی وگەشتیارە ئێرانییەکان لە لایەن عوسمانییەکانەوەکە دەهاتن بۆ زیارەتی ئیمامەکانی شیعە لە عێراقدا خاڵێکە لە ڕێکەوتننامەی: ‎-

هەلگەڕانەوەی (عبدالوهاب شواف) عەقیدی سوپای(٥)ی‏ عێراق دژبە حکومەتەکەی (عبدالکریم اسم) بووە هۆی کوشتارێکی زۆر لە سوپا ودانیشتوانی شاری

……. لەساڵی ‎١٩٢٧‏ ز) لە هاوینە هەواری (بەحەمدون) لە لوبنان دامەزرا، لە یەکگرتنی چوار رێکخراو و کۆمەڵەی کوردی؛

ژمارەکانی ‎(٢٥-٢٩ )  رۆژنامەی کوردستان دەردەچوون لە؛

‏ وەزیری بەرگری بوو لە حکومەتەکەی شێخ مەحموودی حەفید:

یەکێکە لەوسەرکردە شۆڕشگێرە کوردانە کە لە سێدارە نەدراوە و لە شاری(تائیف) کۆچی دوایی کردووە و لە مەککە بە خاک سپێردراوە:

‏ لە ماوەی نێوان سەدەی یازدە بۆ سەدەی سێزدەی زایینی ئەو دوودەوڵەتە بەشی خۆرئاوای نیشتمانی عەرەبیان بە رێوە دەبرد؛

مەلا ئیدریسی بەدلیسی بە ناچاری شاری تەورێزی بە جیهێشت چونکە دەیزانی ناتوانێ لەگەل یەکێ لەمانە هەڵبکات و بژی:

لە ١١)ی ئازاری ساڵێ(١٩١٧  ز) هێزەکانی بەریتانیا کە لە ڕێگای کەنداوەوە هاتن توانیان شاری بەغدا داگیربکەن بەسەرکردایەتیی: ‎

ئەم‏ میرنشینە بە بەناوبانگترین میرنشینی کوردی دادەنرێت لە ڕووی فراوانی ورووبەری زەوی ودەسەڵاتییەوە لە مێژوودا؛

رووسەکان پێشڕەویان‏کرد بۆ داگیرکردنی ناوچەکانی قارس وئەرزرۆم وئورمیە وموکریان ورەواندز و پێنجوێن وخانەقین پاش سەرکەوتنیان بە‏سەرعوسمانییەکاندا لە شەڕی:

لە ئەنجامی هەردوو پەیمانی سان ستیڤانۆو کۆنگرەی بەرلین ( ‎١٨٧٨ ) ز  ناوچەیەکی زۆری کوردەواری بەتایبەتی ویلایەتی (قارس)  ودەوروبەری کەوتە ژێر دەستی:

قوتابخانەیەکی لە شاری ئامێدی دروست کرد کە هەتا ئێستاش شوێنەواری لە نزیك دەرگای رۆژهەڵاتی شارەکەوە ماوەتەوە؛

لە‏ ساڵی ‎(١٥٤٩)‏ ز میری میرنشینی ئەردەڵان راپەڕی دژی دەسەڵاتی عوسمانی. بەڵام دەوڵەتی عوسمانی بە هێزێکی زۆرو ئاگرو ئاسن راپەڕینەکەی دامرکاندەوە و لە ناوی برد بە سەرکردایەتی والی حەلەپ؛

لە کۆتایی سەدەی پازدەوە گەڵی عەرەب لە خۆرهەڵاتەوە تا بەشی خۆرئاوا رووبەڕووی شاڵاوی داگبرکارانەی ئیستعماری ئەوروپی بوونەوە بەبیانووی:

………بە یەکێك لە کارە دیارەکانی مەدحەت پاشا لە قەڵەم دەدرێت لە ڕووی کارگێری و ئابوورییەوە:

لە ساڵی (‎١٨٢٣ز) رێککەوتننامەی ئەرزرۆمی یەکەم ئیمزا کرا لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی،رێککەوتننامەکە لە ‎(٧)‏ ماددە
پێکهاتبوو،ئەو ماددانەی کە پەیوەندی بە کوردستانەوە هەبوو بریتی بوون لە ماددەکانی:

لە‏ ماددەی…………. ی دەستووری کاتی کۆماری عێراقدا هاتبوو کە(عەرەب وکورد هاوبەشن لەم نیشتمانەدا ) واتە لە عێراق ؛

ئێرانییەکان شاری (کەربەلا) یان داگیرکرد لە ساڵێ:

لە سەردەمی حکومەتەکەی (عبدالسلام عارف) زۆربەی دانیشتوانی سلێمانی روویان کردە شارباژێر و قەرەداغ بۆ رزگاربوون لەدەست:

کۆمەڵەی‏ هێڤی گۆڤازێکی لە ‎(١٩‏ حوزەیرانی ساڵی ١٩١٢)‏ ز  بە هەردوو زمانی کوردی وتورکی دەردەکرد بە ناوی

لە ساڵی ‎(١٥٥١)‏ ز  لیبیا بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی عوسمانی دوای دەرکردنی هێزەکانی:

‏بنەمالەی( شێخ بەهادین شێخ شەمسەدین) کە دامەزرێنەری میرنشینی بادینانن لەبنەچەدا خەڵکی ئەم قەڵایەن لە وەڵاتی شەمزینان‎

دوای‏ ئەوەی نابلیۆن لە داگیرکردنی شام دا سەرکەوتوو نەبوو ، بریاریدا بگەڕێتەوە بۆ فەرەنسا وبە نهێنی میسری بەجێهێشت چونکە:

کام لەو میرنشینانە (سکە )ی واتە ( پارەی) تایبەت بە میڕنشینەکەی خۆی هەبوو.:

……..دەڵێ ( سەردەمی دەسەڵاتی )ماوەی حوکمرانی ) کەریم خان ‎(١٧٧٩-١٧٥٣ ز  ) جوانترین فەسلی مێژووی گەلی کورد بوو لە ئێران):

لە‏ رۆژی (١٧/٧/١٩٦٨) دا(ئەحمەد‏ حەسەن بەکر) کۆنە سەرۆك وەزیرانی عێراقی لە دەوری (عبدالسلام مارف)کۆدەتای کردیە سەر
(عیدالرحمن عارف) ی سەرۆك کۆماری عێراقی ئەو کات وپاشان گرتی وناردیە بۆ:

یەکێک لەمانە لەو چوار شەهیدانەی رێگای رزگاری و سەربەخۆیی کوردستانە کە لە ‎(١٩ ‏ جوزەیرانی ساڵی ‎١٩٤٧)‏ ز) لەسەردەستی رژێمی پاشایەتی عێراق لە سێدارە درا؛

 راپەڕینی کوڕانی میر بدرخان (حسێن کەنعان پاشا و عوسمان پاشا) دژی ستەم وزۆرداری دەوڵەتی عوسمانی دەستپێکرد دوای شکستی عوسمانییەکان لە جەنگی ‎(١٨٧٧ – ١٨٧٨ ز  لەگەڵ:

عوسمانییەکان‏ لە ترسی راوەدونانی (مەغۆل) ڕوویان کردە باکووری رۆژئاوای ئەنادۆل ، پاشان توانییان میرنشینێک دروست بکەن بەناوی(عوسمان کوڕی ئەرتوغرول) لە ساڵی ؛

ئەنجوومەنی گەورەی نیشتمانی تورکیا بۆ چۆنیەتی لەناوبردنی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران برپاریدا بە لابردنی(فە تحی بەگ) لە سەرۆک وەزیران ودانانی یەکێک لەمانە لە شوێنی ئەو؛

هۆکاری سەرەکی و ڕاستەوخۆی را پەرینی سالێ ( ‎١٩٤٨ ز) لە عێراقدا بە مەبەستی پووچ کردنەوەی ئەم پەیمانە بوو:

دوای‏ جەنگی جیهانی یەکەم هەرێمی دەرسیم بۆ بەدەست هێنانی سەربەخۆیان را پەڕینێکیان دژی کەمالییەکان بەرپاکرد بە ناوی:

‏ بەپێی رێککەوتننامەی (سایکس – بیکۆ) تەواوی سوریا و لوبنان بەر……….كەوت

بەرێوەبەری ئەو قوتابخانەیە بوو کە بۆ منداڵانی کورد کرابووەوە لە لایەن کۆمەڵەی بڵاوکردنەوەی مەعاریفی کوردییەوە:

لە‏ کۆبوونەوەیەکی ئافرەتاندا لە ‎(١٤ ئازاری ١٩٤٦ز)دا‏ دامەزراندنی (یەکێتی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان)ی راگەییاند؛

‏ ساڵانی پێش جەنگی جیهانی دووەم ئەڵقەیەکی نیشتمان پەروەرانی کورد بە ناوی(حیزبی ئازادیخوازانی کوردستان) دامەزرا بەرێیەری:

لادانی……لەپۆستی موتەسەریف ( پارێزگار) ی سلێمانی هۆکارێ بوو بۆ راپەڕینی بەردەرکی سەرا لە سلێمانی لە(٦‏ ) ئەیلولی ‎١٩٣١)

عێراق‏ دەبێت پرس وراوێژ بە بەریتانیا بکات لە کاروباری ئابووری دارایی( ودەرەوە و سەربازی پە پێی پەندەکانی:

والی شاری عەککا بوو داوای لە میر بەشیر شەهابی کرد کە فەرمانڕەوایی ناوچەی(جەبیل) بوو تا پارەیەکی زۆری بۆکۆبکاتەوە:

دوا کاری مەدحەت پاشا رێکخستنی کارگێری بوو بۆ ئەو ناوچەیەی کە ئەمڕۆبە کوردستانی باشوور ناودەبرێت ، وە ناونرا بە (ویلایەتی موسڵ) ئەم ویلایەتەش کرا بە

یەکێک لەم میڕانە لە ناو مزگەوتی گەورەدا کتێبخانەیەکی دروستکرد کە بە کتێبخانەی بابان ناسراوە:

‏ کۆمەلەی نەتەوەکان برپاریدا ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر عێراق بێ ئەوەی پرس وراوێژ بە دانیشتوانەکەی بکرێت لە:

والی ئازەربایجان بوو لە تەبرێز بە ناوی داوەتەوە( جەعفەرئاغا)ی برای سمکۆ خان ودوو لە هاورێکانی کوشت: